אינהאַלט
פּרעפּאָזיציעס
אין ייִדישפּאָפּ האָבן מיר שוין געלערנט צען פּרעפּאָזיציעס. אָט זײַנען זיי, מיט דער לעקציע וווּ יעדע איינע באַווײַזט זיך צום ערשטן מאָל.
- אין (2.3)
- מיט (2.5)
- אָן (2.5)
- וועגן (3.4)
- אויף (4.2)
- אונטער (4.2)
- לעבן (4.2)
- בײַ (4.3)
- פֿון (4.3)
- פֿאַר (4.3)
נאָך דער פּרעפּאָזיציע – דאַטיוו
- מיר זײַנען איצט אין פּאַרק.
- די מויז שלאָפֿט אונטער אַ בלום.
- דער וועווריק שטייט אויף אַ צווײַג.
- הײַנט עס איך בײַ מאירקען.
ווען אַ סובסטאַנטיוו/פּראָנאָם/פּערזאָן־נאָמען איז דער אָביעקט פֿון אַ פּרעפּאָזיציע, איז דער בייגפֿאַל דאַטיוו. (וועגן דעם באַגריף בייגפֿאַל, זען 4.2 נאָך פּרטים). די װערטער אין קורסיװ אין די זאַצן דאָ אויבן זײַנען „אין דאַטיוו“.
געדענקט אַז ס׳רובֿ סובסטאַנטיװן אין ייִדיש און דער אומגעװיסיקער אַרטיקל אַ/אַן בײגן זיך נישט לױט זײער ראָלע אין זאַץ. װערטער װאָס זײַנען דער אָביעקט פֿון אַ פּרעפּאָזיציע זײַנען „אין דאַטיװ“ צי זײ בײַטן זיך צי נישט.
אין דער לעקציע לערנען מיר די פֿאָרמעס פֿון פּערזענלעכע פּראָנאָמען און פּערזאָן־נעמען אין דאַטיוו. אין לעקציע 5.1 וועלן מיר לערנען די פֿאָרמעס פֿונעם געוויסיקן אַרטיקל און אין לעקציע 5.5 די אַדיעקטיװ־ענדונגען אין דאַטיװ.
די פּערזענלעכע פּראָנאָמען אין דאַטיוו
די ווײַטערדיקע טאַבעלע נעמט אַרײַן אַלע פּערזענלעכע פּראָנאָמען: נאָמינאַטיוו, אַקוזאַטיוו און דאַטיוו, צוזאַמען מיט אַ זאַץ פֿאַר יעדן פּראָנאָם אין דאַטיוו.
באַמערקט:
- אונדז, אײַך, זיי: אין מערצאָל זײַנען די פּראָנאָמען אין דאַטיוו די זעלבע ווי אין אַקוזאַטיוו.
- אים: קוקט אין דער טאַבעלע ווי
- ער (נאָמינאַטיוו) בײַט זיך אויף אים (אַקוזאַטיוו און דאַטיוו).
- עס (נאָמינאַטיוו און אַקוזאַטיוו) בײַט זיך אויף אים (דאַטיוו).
- מיר האָבן באַמערקט אין 4.1 נאָך פּרטים און 4.2 נאָך פּרטים, אַז פּראָנאָמען וואָס פֿאַרבײַטן אַ סובסטאַנטיוו אין איינצאָל היטן אויף זײַן גראַמאַטישן מין. אין דאַטיוו, הייסט עס, דאַרף מען פֿאַרבײַטן דעם סובסטאַנטיוו מיט אים (מאַסקולין און נייטראַל) אָדער איר (פֿעמינין). למשל:
- דער שירעם? מאָבי גייט אַרויס מיט אים.
- אוי, די בעט! אונטער איר זיצט אַ מויז!
- דאָס פּאַפּיר איז שמוציק. איך קען אויף אים נישט שרײַבן מײַן היימאַרבעט!
פּערזאָן־נעמען בייגן זיך: דאַטיוו
- נעמי קאָכט צוזאַמען מיט מאָבין.
- מאָבי זיצט לעבן מאירקען.
- די זשאַבע איז אַ מתּנה פֿאַר יאַנקלען.
- מאירקע איז איצט בײַ פּערלען.
אין די זאַצן דאָ אויבן איז יעדער נאָמען דער אָביעקט פֿון אַ פּרעפּאָזיציע, און דערפֿאַר אין דאַטיוו. אין דאַטיוו באַקומען פּערזאָן־נעמען די ענדונג –(ע)ן, פּונקט ווי אין אַקוזאַטיוו. דער כּלל וועגן –ן אַקעגן –ען קענט איר געפֿינען אין 4.2 נאָך פּרטים.
פּאָסעסיװע פּראָנאָמען: אונדזער / אײַער / זייער
- אונדזער שטוב איז גרויס.
- וווּ זײַנען אײַערע היטלעך?
- קוק אויף זייערע זייגערלעך!
אין לעקציע 1.5 האָבן מיר געלערנט מײַן/מײַנע און דײַן/דײַנע, די פּאָסעסיווע פּראָנאָמען וואָס דעקן זיך מיט איך און דו. אין דער איצטיקער לעקציע לערנען מיר די פּאָסעסיווע פּראָנאָמען וואָס דעקן זיך מיט מיר, איר, און זיי (ערשטע, צװײטע, און דריטע פּערזאָן מערצאָל):
געדענקט:
- מע ניצט די פֿאָרמעס אָן ע (אונדזער/אײַער/זייער) מיט אַ סובסטאַנטיװ אין אײנצאָל.
- מע ניצט די פֿאָרמעס מיט ע (אונדזערע/אײַערע/זייערע) מיט אַ סובסטאַנטיװ אין מערצאָל.
אין לעקציע 4.4 לערנען מיר די איבעריקע פּאָסעסיווע פּראָנאָמען; אין 4.5 נאָך פּרטים געפֿינט זיך אַ טאַבעלע מיט אַלע פּאָסעסיווע פּראָנאָמען.
וויסן – איך ווייס
וויסן איז אַן אומרעגולערער אינפֿיניטיוו. דער שטאַם פֿונעם ווערב איז ווייס. (וועגן אומרעגולערע אינפֿיניטיוון זען 2.3 נאָך פּרטים; וועגן שטאַם פֿון ווערב זען 2.1 נאָך פּרטים.) אָט ווײַטער איז די קאָניוגאַציע פֿונעם ווערב וויסן אין דער איצטיקער צײַט.
באַמערקט:
- ער/זי/עס ווייסט = ער/זי/עס ווייס. דער װערב האָט אַ וואַריאַנט פֿאַר דער ער/זי/עס־פֿאָרמע, וואָס האָט נישט די ענדונג –ט. מע באַגעגנט אים אי אין דער גערעדטער, אי אין דער געשריבענער שפּראַך.
וויסן אַקעגן קענען
דער באַטײַט פֿונעם ווערב וויסן, וואָס מיר לערנען אין דער לעקציע, דעקט זיך צום טייל מיטן באַטײַט פֿונעם ווערב קענען, וואָס מיר האָבן געלערנט אין לעקציע 3.1. דער באַניץ פֿון די צווײ ווערבן איז אָבער אַנדערש.
- ווען מיטן ווערב קומט אַן אינפֿיניטיוו ניצט מען קענען. למשל:
- איך קען שווימען.
- מאָבי קען שפּילן אין קוישבאָל.
- יאַנקל קען נישט לייענען.
- ווען מיטן ווערב קומט אַ בײַזאַץ, ניצט מען וויסן. למשל:
- אין לעקציע 1.1 ווייסט נעמי נישט וווּ מאָבי איז.
- מיר ווייסן וואָס יאַנקל וויל עסן.
- איך ווייס ווען מענדל וועט קומען.
אָט די זאַצן פֿאַרגלײַכן קענען מיט וויסן:
- איך קען שווימען. איך ווייס וואָס איך דאַרף טאָן מיט די הענט און די פֿיס.
- פּערל איז מײַן חבֿרטע. איך קען זי גוט. איך ווייס וואָס זי האָט ליב: זי האָט ליב צו מאָלן.
- איך ווייס וואָס מאָבי לייענט! איך קען דאָס בוך! עס הייסט „איך, ראָבאָט“ און ס׳איז גוט.
ס׳איז אויך דאָ אַ סך בילדער!
נישט זעלטן באַגעגנט מען אויף ייִדיש אַ ווערב אין איינצאָל מיט אַ סוביעקט אין מערצאָל, בפֿרט מיט דער קאָנסטרוקציע איז דאָ ווען דער ווערב קומט פֿאַרן סוביעקט. אָט אַזאַ פֿאַל טרעפֿט זיך בײַם אָנהייב פֿונעם פֿילם אין נעמיס זאַץ „ס׳איז אויך דאָ אַ סך בילדער“.
