קולטור

די פֿילצאָליקע מינהגים פֿונעם יום־טובֿ פּורים

אינעם הײַנטיקן מעשֹהלע פּראַװען נעמי מיט אירע חבֿרים דעם יום־טובֿ פּורים, אַ פֿריילעכן טאָג װאָס צייכנט אָפּ די מפּלה פֿון אַ רשע װאָס האָט געװאָלט אומברענגען דאָס ייִדישע פֿאָלק, װי עס װערט דערציילט אין דער „מגילה“ (דאָס הייסט, אין „מגילת־אסתּר“, ווי עס ווערט געוויינטלעך גערופֿן דער ספֿר „אסתּר“ פֿון תּנך).

דער דאָזיקער סיפּור קומט פֿאָר אין דער צײַט פֿון צווייטן בית־המיקדש אין דער פּערסישער אימפּעריע. דער פּערסישער קעניג אַחשוורוש קלײַבט אויס פֿאַר זײַן קעניגין דאָס שיינע ייִדישע מיידל אסתּר (אויף ייִדיש הייסט זי געװיינטלעך „אסתּר המלכּה“) און פֿאַר זײַן העכסטן שֹר — המן („המן הרשע“). המן פּועלט בײַ אַחשוורושן צו באַפֿעלן, מע זאָל אין איין טאָג טייטן אַלע ייִדן. מרדכי („מרדכי הצדיק“), אסתּרס אַ קרובֿ, װענדט זיך צו אסתּרן, זי זאָל זיך אײַנשטעלן פֿאַר איר פֿאָלק און בעטן דעם מלכס גנאָד. איר שתּדלנות גיט זיך אײַן און המן האָט אַ שלעכטן סוף. מרדכי שטעלט אײַן די טראַדיציע, אַז דעם טאָג פֿון זייער אויסלייזונג זאָלן ייִדן אָפּמערקן אַלע יאָר מיט סעודות און שֹימחה, מיט שלח־מנות פֿון איינעם צום אַנדערן, און מתּנות פֿאַר אָרעמע־לײַט.

פּורים איז אַ פֿריילעכער יום־טובֿ — מיר זעען װי נעמי און אירע חבֿרים פֿאַרשטעלן זיך און טראָגן איינער דעם אַנדערן שלח־מנות, מתּנות פֿון עסנװאַרג. די שלח־מנותן נעמען אַרײַן המן־טאַשן — דרײַשפּיציקע קיכעלעך אָנגעפֿילט מיט מאָן אָדער אײַנגעמאַכטס, װאָס װערן ספּעציעל געבאַקן אויף פּורים. אין אונדזער מעשֹה קאָמבינירט מאָבי צװיי פּורים־טראַדיציעס פֿאַרשטעלנדיק זיך פֿאַר אַ ריזיקן המן־טאַש! אַנדערע מינהגים נעמען זיך פֿון דער מגילה אַליין, למשל טיילן נדבֿות פֿאַר אָרעמע־לײַט, זעצן זיך צו אַ גרויסער פּורים־סעודה, און הערן פֿאָרלייענען מגילת־אסתּר. בײַם דערמאָנען המנס נאָמען בעתן לייענען גראַגערט מען מיט גראַגערס.

די פּורים־שפּיל

דאָס אָפּשאַפֿן המנס גזירה — דאָס איבערקערן דעם געזעלשאַפֿטלעכן סדר — שפּיגלט זיך אָפּ אין אַזעלכע מינהגים װי פֿאַרשטעלן זיך און באַשטימען אַ „פּורים־רבֿ“ װאָס פֿאַרװײַלט דעם עולם מיט װיצן און װערטלעך („פּורים־תּורה“). אויך טעאַטער, וואָס האָט נישט געהאַט אין אַלגעמיין קיין אָרט אין דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער געזעלשאַפֿט, איז פּורים יאָ דערלאָזט געוואָרן: די פּורים־שפּיל איז געווען אַ פֿאַרשפּרייטער מינהג צווישן ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿון אַלע צײַטן. (אַן עלטערער גילגול דערפֿון װערט שוין דערמאָנט אין דער גמרא.) די דאָזיקע פֿאָרשטעלונגען זענען אָפֿט מאָל געװען באַזירט אויף דער מגילה אָדער אויף אַנדערע תּנכישע מאָטיװן, װי מכירת־יוסף, און האָבן אָפֿט אַרײַנגענומען קאָמישע אָדער סאַטירישע עלעמענטן װאָס האָבן אויסגעלאַכט לאָקאַלע פּערזענלעכקייטן. די פּורים־שפּיל האָט אין דער צװייטער העלפֿט נײַנצנטן יאָרהונדערט דערלעבט אַ נײַעם גילגול: דער מאָדערנער ייִדישער טעאַטער. אַבֿרהם גאָלדפֿאַדן — דער דראַמאַטורג באַקאַנט װי דער פֿאָטער פֿון מאָדערנעם ייִדישן טעאַטער — האָט אַליין נאָך געשפּילט אין פּורים־שפּילן זײַענדיק אַ תּלמיד אין ראַבינער־סעמינאַר.

דער ציקל „מגילה־לידער“ (1936) פֿון איציק מאַנגער (1901–1969) איז איינס פֿון די באַקאַנטסטע װערק פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור מיט אַ פּורים־מאָטיװ. אַרײַנפֿירנדיק די פּערסאָנאַזשן פֿון דער פֿאַרצײַטישער פּערסיע אין אַ מיזרח־אייראָפּעיִשער סבֿיבֿה שאַפֿט מאַנגער אַן אייגענעם נוסח פֿון דער מעשֹה, װוּ אַנאַכראָניסטישער הומאָר מישט זיך מיט שאַרפֿער געזעלשאַפֿטלעכער קריטיק.

נעמיס און מאָביס אַװאַנטורע אין דער הײַנטיקער לעקציע איז אינספּירירט געװאָרן פֿון אַן אַנדער ייִדישער פּורים־מעשֹה, װאָס האָט אָבער נישט אַזאַ פֿריילעכן סוף: שלום־עליכמס „צװיי שלח־מנותן“. צװיי אָרעמע דינסטמיידלעך אין אַ שטעטל טרעפֿן זיך פּורים אין מיטן גאַס, בעת יעדע טראָגט גראָד שלח־מנות פֿון איר באַלעבאָסטע צום הויז װוּ די צװייטע דינט. ביידע האָבן נאָך יענעם טאָג אין מויל נישט געהאַט, און קענען זיך נישט העלפֿן — זיי נעמען פּיקן פֿון איין שלח־מנות, פֿונעם אַנדערן... איידער וואָס ווען לאָזן זיך שיִער נישט אויס די צװיי שלח־מנותן. אַ מחלוקת ברעכט אויס צווישן ביידע משפּחות, וואָס באַליידיקן זיך איינע אויף דער אַנדערער איבערן כּלומרשטיק קאַרגלעכן שלח־מנות. אַז דער אמת קומט אַרויס װערן ביידע דינסטן אָפּגעשאַפֿן.

אין אָנהייב פֿילמעלע זינגט נעמי דעם רעפֿריין פֿון „המן־טאַשן“, אַ באַקאַנט לידל פֿון מ. פּיראָזשניקאָװ װעגן איינער אַ יאַכנע־דװאָשע און איר פּרוּװ צו באַקן המן־טאַשן. (דער טעקסט פֿונעם לידל געפֿינט זיך צװישן די פּורים־מאַטעריאַלן אינעם אָפּטייל לייענען און שרײַבן פֿון פֿאַרן לערער.) יאַכנע־דװאָשעס המן־טאַשן קומען אפֿשר אַרויס „האַלב רוי, האַלב פֿאַרברענטע“ אָבער די פֿריילעכע מעלאָדיע פֿונעם רעפֿריין פֿאַרזיסט דאָס אומגליק מיט איר לײַכטן טאָן און שפּיגלט אָפּ די לוסטיקייט פֿון דעם באַזונדערן טאָג.